Exemplum literarum serenissimi domini romanorum regis ad illustrissimum dominium Venetiarum.
Maximilianus, divina favente clementia romanorum rex augustus etc. Illustris sincere dilecte. Non absque vehementi admiratione intelligimus, aliquos in tuo senatu esse, qui praesentia dumtaxat cernentes, futuros autem rerum eventus parum pensantes, tibi consulere satagunt: ut, iam italicis rebus ad melius dispositis, manum a promisso nobis et sanctissimae ligae nostrae praesidio retrahas, et illud, ut eo fortius, majori urgente necessitate, subvenire valeas, in aliud tempus reponas. Cujus quidem rei nobis maximum argumentum praebet, quod tam crebro totque admonitionibus a te tuisque oratoribus, ut Italiam ingrederemur, requisiti fuimus; et nunc, cum ipsas exhortationes, non sine gravi incomodo, labore et impensa, adimplevimus et in Italiam venimus, ut tibi ac dominio tuo pacem et tranquillitatem paremus, ac ab intollerabili gallorum [311] servitute liberemus, te in porrigendo nobis promisso adjutorio reperimus negligentem. Quare te hortamur, ut, pro solita prudentia tua, haec praesentia, quae parva et minima sunt, pensare velis, et quantum mali atque incomodi subsequi possit, si comunem hostem, jam fere fessum atque defatigatum, respirare, ac fortiores vires assumere patiemur. Haec si mature cogitaveris, speramus te oculos ab iniquorum consiliis aversurum, et obtusas illis aures praebiturum: nam, qui talia tibi vel senatui tuo consulunt, aut se ipsos non intelligunt, aut totius Italiae tuamque et dominii tui omnimodam jacturam atque ruinam quaerunt. Si enim, pro tua senatusque tui solita prudentia, in animo revolvis, quanta cum impensa nostra, absque imperii nostri subsidio, toti Italiae ac dominio tuo, praeterito ac praesenti anno, praestitimus, de facili comperies nos longe aliud, et christianae reipublicae et laboranti Italiae magis expediens, secutos fuisse consilium, et hodie sequi; corpusque nostrum, vitam, et omnes nobis a Deo concessas facultates, non modo pro satute(11) ac liberatione Italiae, sed etiam ad comunis hostis, christianaeque pacis et quietis perturbatoris oppressionem, liberaliter exponere atque elargiri. Nam hostis ipse qui, rebus in Italia prospere gestis, regnisque et civitatibus plus minis quam armis subactis, in tantam animi libidinem dominandique cupiditatem exarsit, ut, quamvis impraesentiarum Italia suis evacuata militibus credatur, ipse tamen, resumptis viribus, pronimia potentia sua, ad Italiam maiori exercitu regredi, et ipsam suo jugo perpetuo ac servituti omnino subjicere conabitur. Neque tunc Italia, etiam si vellet, ipsius potentiae adeo facile resistere poterit; quemadmodum nunc posset, attento nostro et serenissimi fratris nostri Hispaniarum regis subsidio, quod nunc impendimus, et in his forsan temporibus praestare non valebimus, cum nos turcarum, ille saracenorum armis, oppugnemur atque adeo molestemur, quod impossibile nobis erit propria delinquere ac aliena tutari. Accedit et illud, quod helvetii, populus ferox, rapina tantum aut stipendio alieno vivens quorum robore gallorum rex omnia in Italia peregit, nunc ad nostra et ligae nostrae stipendia venerunt; quorum ferocitate hostis temeritatem de facili reprimere speramus. Quod si eorum opera non utemur et promissa eis stipendia non exsolventur, justam sibi imposterum causam esse credent ad gallorum regis stipendia contra Italiam, cujus fauces inhabitant, recurrendi; potissimum, cum nos alibi esse, et a turcis occupari intelligent. Quantae ex hoc calamitates Italiae evenire possint, [312] tua prudentia, videbis: nobis etiam, et praefato serenissimo fratri nostro, Hispaniarum regi, tunc nulla Italiam tutandi causa relinquetur; cum ad praesens ambo, precibus et hortatu omnium fere Italiae potentatuum, arma contra gallorum regem, non nostra, sed tutandae Italiae causa, sumpsimus, bellum inivimus, ingentes expensas fecimus, ac ipsum hostem ad tantam necessitatem redigimus, ut, omnipotentis Dei et comunis ligae subsidio, ipsum ad tantam extremitatem de facili deducere possemus, ut debitas ac honestas pacis conditiones petere, et post hec de suo contentari cogeretur. Si autem Italia hanc opportunitatem negligert et indemnitati suae consulert pro nunc, non erit in futurum qui in invitam aut renitentem beneficium conferat; cum jam de nobis atque praedicto serenissimo fratre nostro tam modica ratio habeatur, ut praestitis beneficiis nostris praeponantur pravorum consilia, qui inter nos et sanctissimam ligam nostram scismata et dissensiones quaerunt, in maximum totius catholicae fidei, Italiae libertatis, et status tui detrimentum. Ipse enim gallorum rex, transacto anno, cum perturbasset statum mediolanensem, qui a nobis et a sacro imperio nostro dependet, nobis, in recompensam illatae injuriae, et te et dominium tuum obtulit, nobisque de omnibus damnis et expensis per nos in bellis contra ipsum factis satisfacere, oppidaque et dominia nostra, et charissimi filii nostri, quae adhuc in eius potestate sunt, restituere; et subieto(12) neapolitano regno, nobis contra te et dominium tuum in subsidium (11) [sic per: salute]. [Nota per lʹedizione elettronica Manuzio] (12) [sic per: subiecto]. [Nota per lʹedizione elettronica Manuzio] venire voluit, nobiscumque ac cum serenissimo fratre nostro, Hispaniarum rege, ob affinitates et matrimonia inter illustrissimas proles nostras contracta, perpetuum pacis et amoris foedus inire voluit; et de observatione foederis hujusmodi, nos uberrimis cautionibus reddere certiores. Nos autem, totius Italiae, quae nostro sacro imperio romano unita ac incorporata est, pacem et tranquillitatem nostris et praefati fratris ac etiam filii nostri comodis praeponere volentes, hujusmodi promissis atque sollicitationibus surdas aures praebuimus, neque ad ea aliquatenus amplectenda animum inclinavimus; ea firma spe atque fiducia ducti, quod et tu et caeteri potentatus Italiae, pro ea singulari prudentia quam comunis fama vobis adscribit, et nostram erga vos gratiam, benivolentiam et sinceritatem, grate suscipere, et futuris calamitatibus maturius providere deberetis. Non igitur, absque gravi animi nostri molestia, haec ad te scribimus, quae ad conturbandum uniuscujusque modestissimi principis animum sufficerent. Sed ut major [313] nobis ingratitudo exhibeatur, nonnulli ex tuis, satis leviter et ridiculose, de nobis falso tibi suggerere non erubescunt: quod pecuniam hanc, quam nuper pro levando exercitu nostro et in Italiam, pro tua totiusque Italiae libertate tutanda, ducendo, petivimus, in nostros usus convertere, et antiqua debita eisdem persolvere vellemus. Poterit circumspectio tua firmiter credere, nos non alia de causa hujusmodi pecunias petiisse, nisi ut exercitum nostrum levare et ad Italiam ducere, tibique et aliis Italiae potentatibus, ad multas instantias vestras, pollicitam fidem servare possemus: ad quod etiam pecunia ipsa a te petita minime sufficiebat, sed multo majore de nostra exponere oportuit; prout hactenus, ab eo tempore quo gallorum rex Italiam intravit, duos exercitus, unum ad ducendum in Italiam (quod, transacto anno, pro civitatis Novariensis liberatione etiam fecimus), alterum ad tutanda confinia nostra versus Galliam, absque tuo aut cujusvis alterius subsidio tenuimus; et ad hunc solum finem aluimus, ut, quam primum gallorum rex iterum in Italiae ora pedem figeret, nos eidem occurrere, conatus ejus reprimere, et ab ejus tyrannide sanctam romanam Ecclesiam, totamque Italiam liberare valeremus. Ex quibus omnibus, circumspectio tua, pro solita tua et senatus tui prudentia, elicere poterit: si pro antiquis, ut fabulantur, debitis nostris solvendis, aut pro tutanda republica pecunias et promissum a te subsidium requisivimus. Nostra enim, absque sacri imperii aut provinciarum nostrarum aliqua contributione, erogavimus; pacem, ut profertur, nobis oblatam renuimus; Italiam, ad tuam aliorumque potentatuum instantem requisitionem, ingressi sumus; omnia nostra, usque ad sanguinis effusionem, imo ad extremum spiritum elargire instituimus; noctes insomnes peregimus, et nulla nobis dies elabitur aut hora, quibus de salute christianae reipublicae ac Italiae tranquillitate sollicitam curam non geramus, et quantum in nobis est, ad effectum non deducamus: quae omnia, tuum ac senatus tui animos, potius ad fidem nobis praestandam, quam malivolis et zizaniae seminatoribus adhibendam, inducere deberent. Haec omnia, pro singulari nostra erga te gratia ac sincera benivolentia, tibi significare et ad memoriam reducere voluimus; ut de iisdem senatum tuum certiorem reddere, et optimam nostram dispositionem, pro status eorum ac totius Italiae conservatione, patefacere possis. Non enim ab incoepto, nisi inviti, desistemus; sed sacrum imperium nostrum, pro conservatione libertatis Italiae continue, [314] maximis expensis nostris, commovemus ad arma contra catholicae pacis conturbatorem suscipienda, commovebimusque; donec is pacis perturbator, etiam ad pacem cum christicolis observandam compellatur, et ad unionem romanae Ecclesiae reducatur. Quare te hortamur ut, habita nostri ac omnium praedictorum debita ratione, oratoribus tuis, qui nunc ad nos proficiscuntur, plenam de cunctis informationem dare, et eis talem facultatem concedere velis, ut, una nobiscum, apostolico legato et illustri duce Mediolani ac comuni sanctissima liga, salutem ac prosperitatem christianae religionis, Italiae, et omnium nostrum tractare, conservare et defendere valeam. Hoc si feceris, procul dubio, et tuam et dominii tui salutem et tranquillitatem procurabis. Si autem prava secutus fueris consilia, recordaberis imposterum, consilia prava nunquam bonos parturiisse effectus. Ex Viglevano, die nona septembris, anno Domini 1496; regni nostri romani undecimo. A tergo: Illustri Augustino Barbadico, duci Venetiarum, sincere nobis dilecto.